ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2010
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΙΝΙΚΩΝ



Η διεύθυνση του φροντιστηρίου
«Σύγχρονη Εκπαίδευση» και οι καθηγητές του
εύχονται σε όλους τους υποψηφίους
καλή συνέχεια και καλή επιτυχία

Βρέντζου Μαρία, Φιλόλογος
Για τρίτη συνεχόμενη χρονιά οι υποψήφιοι εξετάστηκαν στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη. Σε γενικές γραμμές, οι ερωτήσεις περιεχομένου ήταν απλές, σαφώς διατυπωμένες και φυσικά απολύτως αναμενόμενες για τις συγκεκριμένες ενότητες που δόθηκαν. Κατά τη γνώμη μου, ακόμα και οι μέτρια προετοιμασμένοι υποψήφιοι μπορούσαν να χειριστούν τα συγκεκριμένα θέματα με μια σχετική ευχέρεια. Τέλος, σε ό,τι αφορά τη λεξιλογική ερώτηση, δεν υπήρχε απολύτως καμία δυσκολία στην απάντησή της.








Διδαγμένο κείμενο
Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6, 12-16
Ἡ δ’ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μὲν
ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεται καὶ ἡ ἔλλειψις, τὸ δὲ
μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται· ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς
ἀρετῆς. Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα
τοῦ μέσου.
Ἔτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸν
τοῦ ἀπείρου, ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον, τὸ δ’ ἀγαθὸν τοῦ
πεπερασμένου), τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲν
ῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν, ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ,
χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν)· καὶ διὰ ταῦτ’ οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ
ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις, τῆς δ’ ἀρετῆς ἡ μεσότης·
ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί.
Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα
τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν. Μεσότης δὲ δύο κακιῶν, τῆς μὲν καθ’ ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατ’ἔλλειψιν· καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δ’ ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι, τὴν δ’ ἀρετὴν τὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι.
Α1. Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στο
τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος:
«Ἡ δ’ ἀρετὴ ... παντοδαπῶς δὲ κακοὶ.»
Μονάδες 10
Β1. Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας την
άποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσης
στίχο, που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεται,
καταλήγει στο συμπέρασμα «καὶ διὰ ταῦτ’ οὖν τῆς μὲν
κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις, τῆς δ’ ἀρετῆς ἡ
μεσότης·».
Μονάδες 15
Β2. Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά τα
χαρακτηριστικά της αρετής, όπως προκύπτουν από το
απόσπασμα του κειμένου «Ἔστιν ἄρα ... ὁ φρόνιμος
ὁρίσειεν».
Μονάδες 15
Β3. Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη της Αθήνας και τους Αθηναίους, σύμφωνα με την παράδοση, λίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα;
Μονάδες 10
Β4. Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξη για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
σχέση, ανόρθωση, καθαίρεση, απάθεια, υπόλοιπο, διαβλητός, εικαστικός, ουσία, πρακτική, ραστώνη.
Μονάδες 10

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Α1. Η αρετή λοιπόν αναφέρεται σε συναισθήματα και πράξεις, όπου η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται, το ίδιο και η έλλειψη, ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστό˙ και αυτά πάνε και τα δύο μαζί με την αρετή. Επομένως η αρετή είναι μια μορφή μεσότητας, αφού έχει για στόχο το μέσον.
Επιπλέον το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), όμως το σωστό γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γι’ αυτό και είναι το ένα εύκολο, ενώ το άλλο δύσκολο˙ πράγματι είναι εύκολο να αποτύχουμε στο στόχο μας, όμως δύσκολο να τον επιτύχουμε)˙ γι’ αυτούς λοιπόν τους λόγους η υπερβολή και η έλλειψη χαρακτηρίζουν την κακία, ενώ η μεσότητα την αρετή˙
Καλοί γινόμαστε μόνο με έναν τρόπο, αλλά κακοί με πολλούς
Β1. Ο Αριστοτέλης στο συγκεκριμένο χωρίο προβάλλει την αντίθεση ανάμεσα στο λάθος (τὸ ἁμαρτάνειν) και στο σωστό (τὸ κατορθοῦν), για να συσχετίσει τελικά το πρώτο μέρος της αντίθεσης με την κακία και τους κακούς και το δεύτερο με την αρετή και τους καλούς. Κατά τον φιλόσοφο, η έλλειψη και η υπερβολή βρίσκονται σε άπειρα σημεία, έξω από το μέσον, γι’ αυτό μπορεί ο άνθρωπος με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς, παντοδαπῶς) και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του (ῥᾴδιον), να κάνει λάθος (ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ) ˙ γι’ αυτούς τους λόγους η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και τους κακούς. Αντίθετα, το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο (μοναχῶς), γι’ αυτό με ένα μόνο τρόπο (ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπὸν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του, να κάνει το σωστό (ἐπιτυχεῖν τοῦ σκοποῦ)˙ γι’αυτούς τους λόγους το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς.
Είναι αξιοπρόσεκτη η συσσώρευση των αντιθέτων που δίνονται στο κείμενο, για να τονιστεί η βαθιά αντίθεση ανάμεσα στην κακία και την αρετή: ἁμαρτάνειν - κατορθοῦν, κακὸν - ἀγαθὸν, ἀπείρου – πεπερασμένου, κακοί -ἐσθλοί, μοναχῶς - πολλαχῶς, ῥᾴδιον - χαλεπὸν, ἀποτυχεῖν - ἐπιτυχεῖν, κακίας- ἀρετῆς, ὑπερβολὴ και ἔλλειψις – μεσότης, ἁπλῶς- παντοδαπῶς.
Ο Αριστοτέλης για να ενισχύσει τη θέση του ότι το λάθος μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους και το σωστό με έναν, κάνοντας επίκληση στην αυθεντία, αναφέρεται στα δύο από τα δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων που κυβερνούν τον κόσμο σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους (κακὸν - ἀγαθὸν, πέρας – άπειρον). Σύμφωνα με τη θεωρία των Πυθαγορείων απέναντι σε κάθε αρχή που έχει τη δυνατότητα να επιβληθεί υπάρχει άλλη μια που υποτάσσεται. Στην προκειμένη περίπτωση, το πέρας αντιστοιχεί στην τάξη και συνδέεται με την αρετή, ενώ το άπειρο εντοπίζεται στο κενό και στο συνεχή χώρο και συνδέεται με την υπερβολή και την έλλειψη. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο επικαλείται μαζί με τη φιλοσοφία και την ποίηση, γι’ αυτό και αναφέρει τον άγνωστης προέλευσης στίχο: ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί, σύμφωνα με τον οποίο οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν καλοί με έναν μόνο τρόπο, ενώ μπορούν να παρεκκλίνουν από το ορθό με πολλούς τρόπους και να διαπράξουν εύκολα το λάθος.

Β2. Στο χωρίο αυτό, ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει με συμπερασματική διατύπωση (ἄρα) τον περίφημο ορισμό της αρετής, ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα γνωρίσματά της. Η ηθική αρετή, λοιπόν, είναι ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα, που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο˙ βρίσκεται στο μέσον το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα από τη λογική που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος.
Πιο αναλυτικά, η αρετή είναι ἕξις, δηλαδή ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα, που αποκτάται με τον εθισμό σε όμοιους τρόπους συμπεριφοράς. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά μας ώστε να αποκτήσουμε την ηθική αρετή. Το γεγονός ότι η έξη αυτή είναι προαιρετική, αποτελεί την ειδοποιό διαφορά, το γνώρισμα εκείνο που κάνει την αρετή να ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες έξεις. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος μπορεί να την επιλέγει ελεύθερα, να διαμορφώνει απόψεις και πραγματοποιεί αποφάσεις σύμφωνα με τη θέληση και τις επιλογές του χωρίς κανέναν καταναγκασμό. Φυσικά, από την ελευθερία της βούλησης απορρέει και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του.
Επιπλέον, η ηθική αρετή βρίσκεται σε ένα μέσον (δηλαδή ανάμεσα σε δύο κακίες που βρίσκονται αντίστοιχα στην υπερβολή και στην έλλειψη), το οποίο προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο, με υποκειμενικά κριτήρια (τῇ πρὸς ἡμᾶς). Σύμφωνα με τα κριτήρια αυτά, το μέσον δεν είναι ούτε πολύ ούτε λίγο και δεν είναι ένα και το ίδιο για όλους, αλλά διαφέρει από περίπτωση σε περίπτωση. Αυτό ίσως να έδινε την εντύπωση ότι το κάθε άτομο ξεχωριστά προσδιορίζει το μέσον με το δικό του τρόπο και επομένως ορίζει την αρετή με κριτήρια υποκειμενικά˙ όμως, ο Αριστοτέλης προσθέτει ένα κοινό κριτήριο τον ορθό λόγο (ὡρισμένῃ λόγῳ), ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής, το οποίο διασφαλίζει την αντικειμενικότητα. Διευκρινίζει μάλιστα ο φιλόσοφος ότι αναφέρεται στη λογική του «φρόνιμου» (ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν), του μυαλωμένου ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική.

Β3. Σχολικό βιβλίο, σελίδα 147 – 149: «Η παράδοση λέει …στο τέλος του Σωκράτη».
Β4.
σχέση → ἕξις
ανόρθωση → κατορθοῦται
καθαίρεση → αἱρεῖσθαι
απάθεια → πάθη
υπόλοιπο → ἐλλείπειν
διαβλητός → ὑπερβολὴ
εικαστικός → εἴκαζον
ουσία → οὖσα
πρακτική → πράξεις
ραστώνη → ῥᾴδιον


Σχολιασμός θέματος αδίδακτου




Αδίδακτο κείμενο
Ξενοφῶντος Ἀπομνημονεύματα Βιβλίο Δ, κεφ. VIII, § 8-9
Εἰ δὲ βιώσομαι πλείω χρόνον, ἴσως ἀναγκαῖον ἔσται τὰ
τοῦ γήρως ἐπιτελεῖσθαι καὶ ὁρᾶν τε καὶ ἀκούειν ἧττον καὶ
διανοεῖσθαι χεῖρον καὶ δυσμαθέστερον ἀποβαίνειν καὶ
ἐπιλησμονέστερον, καὶ ὧν πρότερον βελτίων ἦν, τούτων
χείρω γίγνεσθαι· ἀλλὰ μὴν ταῦτά γε μὴ αἰσθανομένῳ μὲν
ἀβίωτος ἂν εἴη ὁ βίος, αἰσθανόμενον δὲ πῶς οὐκ ἀνάγκη
χεῖρόν τε καὶ ἀηδέστερον ζῆν; Ἀλλὰ μὴν εἴ γε ἀδίκως
ἀποθανοῦμαι, τοῖς μὲν ἀδίκως ἐμὲ ἀποκτείνασιν αἰσχρὸν ἂν εἴη τοῦτο· εἰ γὰρ τὸ ἀδικεῖν αἰσχρόν ἐστι, πῶς οὐκ αἰσχρὸν καὶ τὸ ἀδίκως ὁτιοῦν ποιεῖν;
-----------
τὰ τοῦ γήρως ἐπιτελοῦμαι = υφίσταμαι τα βάρη του γήρατος
Γ1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του
κειμένου.
Μονάδες ___20
Γ2. Να γράψετε τους ζητούμενους τύπους για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
πλείω : τη δοτική του πληθυντικού του
αρσενικού γένους στον θετικό βαθμό.
γήρως : τη δοτική του ενικού.
δυσμαθέστερον : την αιτιατική του ενικού του θηλυκού
γένους στον θετικό βαθμό.
ταῦτα : την αιτιατική του πληθυντικού στο
αρσενικό γένος.
ἐμὲ : τη γενική πληθυντικού δευτέρου
προσώπου.
ὁρᾶν: : το τρίτο ενικό πρόσωπο παρατατικού
στην ίδια φωνή.
ἀποβαίνειν : το δεύτερο ενικό πρόσωπο προστακτικής
αορίστου δευτέρου στην ίδια φωνή.
γίγνεσθαι : το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο ευκτικής
αορίστου δευτέρου.
αἰσθανόμενον : το τρίτο πληθυντικό πρόσωπο οριστικής
παρακειμένου στην ίδια φωνή.
ἀδικεῖν : το απαρέμφατο αορίστου στην ίδια φωνή.
Μονάδες 10
Γ3α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω λέξεων:
ἐπιτελεῖσθαι, πρότερον, τούτων, ἀβίωτος, ἐμὲ, ὁτιοῦν.
(Μονάδες 6)
Γ3β. «ἀλλὰ μὴν ταῦτά γε μὴ αἰσθανομένῳ μὲν ἀβίωτος ἂν εἴη ὁ βίος»: να αναγνωρίσετε τον λανθάνοντα
υποθετικό λόγο και να τον αναλύσετε.
(Μονάδες 4)
Μονάδες 10
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Αν λοιπόν ζήσω περισσότερο καιρό, ίσως θα είναι αναπόφευκτο να
υφίσταμαι τα βάρη του γήρατος και να βλέπω και να ακούω με μικρότερη οξύτητα και να συλλογίζομαι με περιορισμένη διαύγεια και στο τέλος να μαθαίνω δυσκολότερα και να λησμονώ ευκολότερα και απ' όσους ήμουν καλύτερος στο παρελθόν, απ' αυτούς να γίνομαι χειρότερος_ αλλά όμως αν δεν αντιλαμβανόμουν αυτά δε θα άξιζε να ζω, ενώ από τη στιγμή που τα διακρίνω πως δεν είναι αναπόφευκτο να ζω χειρότερα και πιο δυσάρεστα;
Αλλά όμως αν θανατωθώ άδικα, αυτό θα ήταν ντροπή για αυτούς που
άδικα θα με σκότωναν.
Γιατί αν είναι ντροπή η αδικία, πως δεν είναι ντροπή και οποιαδήποτε
άδικη πράξη;
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Γ2.
πλείω _ πολλοῖς
γήρως _ γήρᾳ
δυσμαθέστερον _ δυσμαθῆ
ταῦτα _ τούτους
ἐμέ _ ὑμῶν
ὁρᾶν _ ἑώρα
ἀποβαίνειν _ ἀπόβηθι
γίγνεσθαι _ γενοίμεθα
αἰσθανόμενον _ ᾔσθηνται
ἀδικεῖν _ ἀδικῆσαι
Γ3.α
ἐπιτελεῖσθαι _ τελικό απρμφ. Υπκμ στο "ἀναγκαῖον ἒσται"
πρότερον _ επιρ. προσδ. χρόνου στο " ἦν"
τούτων _ γενική συγκριτική από το "χείρω"
ἀβίωτος _ κατηγορούμενο στο "ὁ βίος" από το συνδετικό ρήμα " ἄν εἲη"
ἐμέ _ αντίκειμενο στο "τοῖς ἀποκτείνασι"
ὁτιούν _ σύστοιχο αντικείμενο στο "τό ποιεῖν".
Γ3.β
α. μή αἰσθανομένῳ (υπόθεση) και ἄν εἲη (απόδοση).
Λανθάνων υποθετικός λόγος της απλής σκέψης του λέγοντος.
β. εἰ μή ἐγώ αἰσθανιοίμην _ ἄν εἲη
Απλή σκέψη του λέγοντος